Nghi lễ cúng 30 Tết của người Mông

Đồng bào Mông có quan niệm mỗi khi hoa cỏ lào nở trắng khắp núi rừng là báo hiệu một mùa xuân về. Và lúc đó, đồng bào lại tất bật chuẩn bị đón tết cổ truyền với những phong tục mang đậm bản sắc dân tộc.

Khi mọi công việc chuẩn bị tết được hoàn tất, khoảng 16 giờ chiều ngày 30/12 âm lịch hàng năm, đồng bào Mông sẽ lựa chọn một người đàn ông lớn tuổi, am hiểu về phong tục tập quán của dân tộc và là người có uy tín trong dòng họ đứng ra làm lễ trừ tà cho cả họ.

Phần lễ có một con gà trống đã có cựa dài và một dây cỏ tranh, một đầu buộc lên phía trên cao khoảng 2m, một đầu buộc dưới chân của cành cây đặt ở giữa bản. Dự lễ mỗi gia đình cử một người đại diện ra làm lễ (gọi là Lử Su).

Già làng cầm con gà trống lia đi, lia lại và mọi người đi vòng quanh dây này với mong muốn mọi điều không may sẽ qua đi theo năm cũ, bước sang năm mới, mọi người đều may mắn, an lành, hạnh phúc. Rồi mang con gà và cây cùng với dây cỏ tranh ra đầu ngõ để cắt tiết gà quẹt trên sợi cỏ tranh và bỏ lại dây tranh ở ngã Ba, để những gì không may mắn năm cũ theo con đường ra đi, sang năm mới đời sống dân bản gặp điều may mắn.

Thờ cúng tổ tiên

Sau phần lễ trừ tà, người đàn ông chủ nhà của mỗi gia đình sẽ nhanh chóng trở về để làm các thủ tục của đêm 30 tết. Và khoảng 16h30 chiều 30 tết, ông chủ nhà bắt tay vào công việc của gia đình. Đầu tiên là lấy 3 cành cây tre có lá và một miếng vải đỏ buộc lại vào với nhau để quét nhà, người Mông gọi là quét bồ hóng, quét bụi đen (qêz nkhơưz) bắt đầu quét từ gác bếp chính và tường sang gác bếp phụ đi ra cửa chính, rồi đem đi đổ xa nhà.

Quét xong bồ hóng, gia chủ sẽ cắt giấy thành hình chữ nhật để dán lên cột nhà chính ở gian bếp chính và lần lượt dán lên xà ngang trên cửa chính, cửa phụ, cửa sổ,  cả cuốc, cán xẻng đã được thu gom về để giữa gian nhà chính của gia đình; dán giấy lên chuồng gà, lợn, kho ngô quanh nhà.

Ông Vừ Sua Ly, xã Co Mạ, huyện Thuận Châu, Sơn La nói: “Phong tục dán giấy là để sang năm mới gia đình luôn bình an, các thành viên đi làm nương rẫy, đi rừng chặt cây, chặt củi không bị tai nạn, đứt tay đứt chân”.

Quan niệm của đồng bào Mông, sau một năm lam lũ vất vả, sang năm mới các thành viên trong gia đình đều có sức khoẻ, gặp nhiều may mắn, gia súc gia cầm phát triển và lúa ngô đầy bồ nên gọi hồn cho cả gia đình.

Lấy đủ số lượng quả trứng gà cho các thành viên trong nhà mỗi người một quả và lấy dư 2 quả cho vào cùng rổ trứng của gia đình và đôi gà nhỏ, 1 con trống, 1 con mái để gọi hồn các thành viên trong gia đình. Riêng 2 quả trứng dư ra, một quả để gọi hồn gia súc, gia cầm, hồn lúa, ngô, hồn tiền bạc và một quả để gọi hồn ma nhà, thổ địa quản lý trên mảnh đất gia đình đang ở về ăn tết cùng gia đình.

Gọi hồn

Sau khi gọi hồn xong, rổ trứng được đặt dưới chân bàn thờ gian chính giữa nhà của gia đình. 2 con gà gọi hồn này được mổ làm thịt, luộc chín, thêm ít cơm và gọi hồn lần thứ 2. Vào tối 30 Tết, ông chủ nhà cắt một mảnh giấy mới vuông, được tỉa phía dưới hình răng cưa thay mảnh giấy xử ka cũ và làm thủ tục dâng cúng con gà trống còn sống trước xử ka để xử ka làm chứng rằng gia chủ đã có lòng dâng cúng.

Sau khi cúng xong, cắt tiết con gà trống và lấy 3 túm lông vàng đỏ ở cổ con gà chấm vào tiết gà mới cắt, dính lên mảnh giấy mới vuông để treo lên tường nơi mới hạ mảnh giấy cũ xuống. Sau khi luộc gà chín sẽ cúng lần thứ 2, lần này có gà và cơm để mời vợ chồng xử ka về ăn tết.

Mâm cỗ cúng tổ tiên đêm 30 có cơm, thịt gà hoặc thịt lợn, một bát canh, 3 cái thìa chọc dựng thẳng vào rá đựng cơm và một chén rượu. Nếu gia chủ không biết làm, sẽ mời một người biết cúng trong dòng họ đến cúng tổ tiên hộ cho gia đình.

Khi mọi thủ tục cúng đã hoàn tất, cũng là lúc các thành viên trong gia đình và bạn bè ngồi vào mâm cơm tất niên để nâng li rượu xuân chúc cho nhau sức khoẻ. Nhất là chúc cho gia chủ sang năm mới gia đình có sức khoẻ, làm ra nhiều của cải vật chất, gặp nhiều may mắn.

Mặc dù cuộc sống có nhiều đổi thay, nhưng người Mông Sơn La vẫn gìn giữ được những nét đẹp trong ngày Tết truyền thống của dân tộc mình. Và nghi lễ cúng 30 Tết cũng được đồng bào gìn giữ, duy trì như một niềm gửi gắm, mong đợi những điều tốt lành trong năm mới./.