Dân số già nhanh tác động lớn tới bền vững tài chính hưu trí Việt Nam

Theo báo cáo chuyên đề về “Hướng tới cuộc sống khỏe mạnh và năng động cho người cao tuổi ở Việt Nam” do Ngân hàng Thế giới tại Việt Nam vừa công bố có đánh giá: Việt Nam chuẩn bị bước vào giai đoạn già hóa dân số với một tốc độ rất nhanh. Điều này gây rủi ro lớn nhất về mặt tài khoá là khả năng bền vững tài chính của hệ thống hưu trí với tỉ lệ tham gia thấp hiện nay.

Tốc độ già hoá tại Việt Nam thuộc hàng cao nhất thế giới

Cụ thể, theo phân tích của ông Philip O'Keefe, chuyên gia kinh tế trưởng của WB,  năm 2016 sẽ có khoảng 7% dân số Việt Nam từ 65 tuổi trở lên, tương đương 6,5 triệu người; số người từ 60 tuổi trở lên là trên 10%. Vào năm 2040 dự báo số người từ 65 tuổi trở lên sẽ tăng gấp 3 lần, đạt khoảng 18,4 triệu người, chiếm khoảng 17% dân số (UN, 2015). Nói cách khác, tỉ lệ người sống phụ thuộc (số người từ 65 tuổi trở lên so với nhóm người trong độ tuổi lao động) dự tính sẽ tăng gấp gần 3 lần, từ 10% hiện nay lên khoảng 26% năm 2040.

Ông Philip O'Keefe, chuyên gia kinh tế trưởng của WB phân tích về tác động của già hóa dân số tới kinh tế VN.

Tốc độ già hoá tại Việt Nam thuộc hàng cao nhất thế giới từ trước đến nay, và hiện tượng đó đang diễn ra khi Việt Nam vẫn còn đang ở mức thu nhập thấp hơn nhiều so với các nước có cơ cấu dân số già hiện nay.

Hệ quả chính của xu thế này, theo Philip O'Keefe, là tác động của nó lên lực lượng lao động. Tỉ trọng dân số trong độ tuổi lao động so với tổng dân số Việt Nam sẽ giảm khoảng 5% trong thời gian từ nay tới đầu thập kỷ 2040 mặc dù con số tuyệt đối dân số trong độ tuổi lao động sẽ chỉ đạt mức đỉnh khoảng 72 triệu vào năm 2038 (hiện nay là 66 triệu) và sau đó sẽ giảm dần.

Theo Philip O'Keefe, tốc độ chuyển tiếp dân số nhanh chóng tại Việt Nam đặt ra thách thức mới đối với các nhà hoạch định chính sách, chủ doanh nghiệp và người dân. Trong đó, thách thức trên thị trường lao động là làm sao chuẩn bị sẵn sàng trước tình trạng giảm dân số trong độ tuổi lao động và tăng năng suất lao động khi lực lượng lao động giảm sút.

Bên cạnh đó, rủi ro lớn nhất về mặt tài khoá là khả năng bền vững tài chính của hệ thống hưu trí với tỉ lệ tham gia thấp hiện nay. Tuy đã thực hiện đổi mới đáng kể trong năm 2014 nhưng hệ thống hưu trí chính thức vẫn chưa bền vững về tài chính và cần được cải cách sâu hơn.

Điều chỉnh lương hưu theo chỉ số giá tiêu dùng

Theo khuyến nghị của các chuyên gia của WB, một biện pháp quan trọng cần thực hiện là dần dần nâng tuổi nghỉ hưu chính thức; nâng tuổi nghĩ hưu nam, nữ bằng nhau; và nâng mức khấu trừ tỉ lệ hưởng đối với những người nghỉ hưu sớm hợp lý theo đúng tính toán cơ học. Việt Nam cần thực hiện một số biện pháp khác như giảm tỉ lệ hưởng cho mỗi năm đóng góp theo mức trong khu vực và trên thế giới, mở rộng cơ sở đóng góp bằng cách gộp thêm cả phụ cấp, thưởng vào lương chính để tính mức đóng góp.

Ngoài ra còn có thể đảm bảo cân đối tài chính bằng cách áp dụng nghiêm chỉnh điều chỉnh lương hưu theo chỉ số giá tiêu dùng, giảm dần số nghề đặc biệt được hưởng ưu đãi hưu trí.

Philip O'Keefe cho rằng, nếu thực hiện tốt các biện pháp đó sẽ có thể tạo được không gian tài khoá phục vụ mở rộng chế độ hưu trí chính thức theo mục tiêu Chính phủ đã đề ra. Kinh nghiệm thế giới cho thấy nếu chỉ áp dụng bắt buộc thì sẽ khó mở rộng diện đối tượng. Trong bối cảnh nêu trên, có thể xem xét một số phương án khả thi hơn như giảm dần tuổi hưởng hưu trí xã hội từ 80 xuống 70 hoặc mở rộng hưu trí bắt buộc có trợ giá của nhà nước đối với người lao động trong khu vực phi chính thức.

Bên cạnh đó, WB cũng khuyến nghị giải pháp gia tăng tỉ lệ tham gia lao động của phụ nữ, nhất là số phụ nữ có trình độ tại khu vực thành thị. Đây là nhóm thường nghỉ hưu rất sớm. Nhà nước cần tăng cường hỗ trợ kinh phí cho dịch vụ chăm sóc trẻ em và chăm sóc người cao tuổi để phụ nữ có thêm thời gian làm việc.

Biện pháp nữa là không thực hiện trả lương theo thâm niên nữa vì như vậy sẽ tạo mức độ hấp dẫn của lao động cao tuổi và cách trả lương như vậy cũng không gắn liền với năng suất lao động.

Đồng thời, cần tổ chức công việc linh hoạt hơn, ví dụ làm việc bán thời gian, làm việc với thời gian linh hoạt, hay chia sẻ công việc. Đây là cách làm phù hợp với lao động cao tuổi và chủ doanh nghiệp, đồng thời tạo giai đoạn chuyển tiếp từ lao động sang nghỉ hưu thay vì chấm dứt đột ngột.

Biện pháp tiết kiệm chi phí nữa mà WB đề xuất là điều chỉnh chỗ làm việc sao cho phù hợp hơn với thể chất lao động cao tuổi. Ngoài việc tăng cường số lượng lao động trong tương lai còn phải chú ý nâng cao chất lượng người lao động thông qua nâng cao chất lượng giáo dục đại học, cao đẳng và dạy nghề, phát triển các kênh học tập suốt đời nhằm đảm bảo liên tục nâng cao tay nghề; và thông qua đổi mới chính sách lao động, ví dụ thay đổi chính sách hộ khẩu nhằm khuyến khích di chuyển lao động từ các ngành năng suất thấp sang các ngành năng suất cao hơn, và từ khu vực phi chính thức sang khu vực chính thức./.